Ay ve Güneş’in çekim etkisi nedeniyle dünya yüzeyinde oluşan gerilimin artması veya azalması sonucunda suların alçalmasına ve yükselmesi olayına “gelgit” veya med-cezir” denir. Arapçadan dilimize geçen “med” kelimesinin Türkçe anlamı “gel”, “cezir” ise “git” almanı gelmektedir.
Gelgit Nasıl Oluşur?
Güneş ve Ay’ın çekim etkisi yeryüzündeki su kütlesini çeker. Ay’ın, yeryüzüne en yakın olduğu noktada sular yükselirken, kıya kesimlerdeki su da çekilerek alçalır. Ay’ın çekim noktasındaki etkisini yitirmesi sonucunda toplanan su, kıyılara doğru harekete geçer ve kıyılardaki su normal seviyesine yükselir.
Gelgit Olayı Nasıl Oluşur? (Detaylı)
Gelgit olayında bir çok gezegenin etkisi olsa da en büyük etkiyi Güneş ve Ay yapmaktadır. Güneşin çekim gücü yer yüzündeki su kütlesini kendine doğru çeker; aynı şekilde Ay da su kütlesini kendine doğru çeker. Ay yeryüzüne daha yakın olduğundan çekim etkisi Güneş’e oranla daha fazladır ve etkileri su yüzeyinde daha belirgindir.
Güneş ve Ay’ın okyanus kütlesine uyguladığı çekim gücü, deniz yüzeyinin evrimsel sürecini başlatır. Güçlü bir çekim, sıvı kütlesini çekerek, merkezde yükselmeye, kıyılarda da alçalmaya neden olur. Bu güç zayıflayınca merkezdeki yükselen su kıyılara doğru yayılır.
Gelgit olayında zaman içindeki değişimin üç nedeni vardır. İlk neden, gezegen yörüngelerinin elips biçiminde olmasına bağlanır. Güneş yerberi noktasına geldiğinde, gelgit olayı daha güçlüdür. Bu yüzden, büyük gelgitlerin oluşumları mevsimlik olmaktadır.
İkinci kararsızlık, yere oranla Güneş’le Ay’ın bağıl konumlarından kaynaklanır. Bu üç gök cismi aynı eksen üstünde buluştuğunda, yani kavuşum konumunda, Güneş ile Ay’ın çekimi birbirine eklenir. Bu tür büyük gelgitler, Ay tümüyle aydınlandığı (dolunay) ya da karanlıkta kaldığı (yeni Ay) zaman görülür.
Ay ve Güneş yeryüzü ile bir dik açı oluşturduğunda, birbirine karşıt konumda yer alır. Dolayısıyla, çekim güçleri bir birine ters değer alır ve yükselme çok az olur. Bu küçük gelgitler, Ay’ın ilk ve son dördüne rastlar.
Günlük devirli gelgitler ise, Dünya’nın ekseni çevresinde dönmesinden kaynaklanır. Yeryüzünün bir noktası, Güneş ve Ay’la yaklaşık her on iki saatte bir aynı çizgi üstüne gelir; dolayısıyla, gelgit koşulları bölgesinden geçer. Yaklaşık olarak diyoruz, çünkü bu süre için de Güneş ile Ay, Dünya’ya oranla belli ölçüde yer değiştirmiştir; bu yüzden, az da olsa bir farklılık görülür. Kaldı ki Ay, yörüngesinin 24 saatte değil, 24 saat 50 dakikada tamamlar.
Oluşan En Büyük Gelgitler
Normal şartlarda gelgitler 10 ila 100 cm arasında değişmektedir, fakat zaman zaman bu rakamların üstüne çıktığı da bilinmektedir. Bugüne kadar kaydedilmiş en büyük gelgit 19 metre yükseklik ile Kanada’nın Fundy körfezinde oluşmuştur. Ayrıca Fransa’nın Mont Saint-Michel koyunda da 15 metreye ulaşan gelgit olayları kaydedilmiştir.
Gelgitlerin Oluşturduğu Felaketler
Normal koşullarda gelgitler tehlikesizdir ve izlemesi keyif verici bir olaydır. Deniz akıntıları, önceki gelgit dalgaları, kuvvetli rüzgar ve yeni oluşan gelgit dalgaları tümüyle birleştiğinde su seviyesi metrelerce yükselerek kıyı kesimlerini yıkıma uğratabilir. Bunun en kötü örneği; 31 Ocak 1953 tarihinde 160 km/s hızla esen batı rüzgarı, Hollanda’nın kıyılarını aşarak 1.800 kişinin ölmesine, 1 milyon kişinin zarar görmesine, 110.000 hektarlık bir alanın sular altında kalmasına neden olmuştur.
Büyük gelgitlerin oluşturduğu karşıt akıntılar, deniz içerisinde girdap görünümlü burgaçlara neden olabilmektedir. Burgaçlar açık denizcilerin korkulu rüyası olabilmektedir. Buna benzer bir örnek olarak; 2011 yılında gerçekleşen Japonya depreminindeki tusunaminin kıyılara vurmasının ardından, çekilirken oluşturduğu karşıt akıntının girdaba dönüşmesi gösterilebilir.